Prof. dr hab. Jan Tomaszewski (1884-1967)
Urodził się 30 grudnia 1884 roku w Hancewiczach na Polesiu. Po uzyskaniu matury w gimnazjum realnym w Pińsku podejmuje studia na Wydziale Budowy Okrętów Szkoły Morskich Inżynierów w Kronsztadzie. W 1905 roku ze względów zdrowotnych opuszcza Kronsztad i rozpoczyna studia na Wydziale Leśnym Instytutu Rolnictwa i Leśnictwa w Puławach, po ukończeniu których specjalizował się w Katedrze Gleboznawstwa pod kierunkiem prof. K. D. Glinki.
W 1910 roku Jan Tomaszewski rozpoczął kilkunastoletnie badania gleboznawcze realizowane w ramach wypraw naukowych w różne regiony Rosji carskiej. Na Dalekim Wschodzie zajmował się kartowaniem pokrywy glebowej oraz genezą i ewolucją czarnoziemów amurskich na wododziale Zeja-Bureja. W 1911 roku badał kompleksy gleb leśnych i gleby czarnoziemne w okolicach Charkowa. W latach 1915-1916 jako gleboznawca-hydrolog prowadził badania związane z nawadnianiem i zagospodarowaniem obszaru półpustymi „Głodny Step” w Turkiestanie. W następnym roku stanął na czele kilkudziesięcioosobowej grupy badawczej złożonej z różnych specjalistów, mającej za zadanie przeprowadzenie badań kompleksowych, skartowania gleb i piasków lotnych na wododziale Wołga-Ural. Równocześnie od jesieni 1911 roku w ciągu 10 lat był kierownikiem działu badań naukowych w stacji doświadczalnej „Choszeuty” położonej w strefie półpustyni, 120 km od północno-zachodniego brzegu Morza Kaspijskiego. Był to bardzo płodny okres badawczy poświęcony badaniom gleboznawczym i hydrologicznym w strefie półpustyni oraz pobliskiej strefie suchych stepów. W zakresie hydrologii prowadził badania nad procesem kondensacji pary wodnej w glebach i piaskach oraz nad dynamiką wody gruntowej w piaskach wydmowych. Podjął i przeprowadził szeroko zakrojone badania nad istotą i dynamiką procesów eolicznych. W tym okresie Jan Tomaszewski uczestniczył w działalności organizacji i towarzystw naukowych. W roku 1911 został wybrany na członka Rosyjskiego Towarzystwa Ekonomicznego w Petersburgu, w 1912 roku został członkiem Rosyjskiego Towarzystwa Leśnego, w 1913 - członkiem Komisji Hydrologicznej Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, a w 1914 wybrano Go na członka Komitetu Gleboznawczego im. Dokucza- jewa w Petersburgu. Od roku 1920 obok działalności naukowej pełnił również funkcje administracyjne jako „krajowy specjalista” oraz prowadził wykłady z gleboznawstwa w roku akademickim 1921/1911 na Wydziale Agronomicznym Państwowego Uniwersytetu w Astrachaniu, uzyskując nominację profesorską w tej uczelni.
Narastająca jednak tęsknota za krajem przemogła zarysowujące się perspektywy życiowe na obczyźnie i w 1922 roku Jan Tomaszewski powrócił do Polski. Wraca z poważnym dorobkiem naukowym obejmującym 3 monografie i 8 rozpraw z zakresu gleboznawstwa, hydrologii, melioracji oraz zagospodarowania obszarów piasków półpustyń i stepów. Po powrocie do kraju Jan Tomaszewski podjął pracę naukowo-badawczą na Wydziale Gleboznawczym Państwowego Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. W 1926 roku po obronie rozprawy doktorskiej z zakresu gleboznawstwa na Wydziale Rolniczo-Lasowym Politechniki we Lwowie uzyskał stopień naukowy doktora, a w 1936 r. habilitował się na Wydziale Rolniczo-Leśnym Uniwersytetu Poznańskiego. Bezpośrednio po habilitacji został powołany na stanowisko kierownika Działu Gleb Łąkowych i Błotnych w Państwowym Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Trwający 28 lat pobyt w Puławach był okresem bardzo bogatej i różnorodnej działalności naukowej Jana Tomaszewskiego. Badaniami obejmuje gleby powiatu puławskiego i na podstawie wyników tych badań sporządził mapę gleb w skali 1:100000 tego powiatu i opublikował monografię „Studia nad glebami leśnymi w okolicy Puław”. Na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa prowadził badanie gleboznawcze na Wołyniu, a w ciągu ośmiu lat z ramienia Biura Melioracji Polesia badał gleby Polesia. Wyniki tych badań przedstawił w postaci map gleboznawczych, map kompleksów łąkowych i błotnych, mapy melioracyjnej oraz 5 rozpraw i monografii „Gleby błotne Polesia”, stanowiącą cenne dzieło w literaturze gleboznawczej z zakresu opracowań gleb błotnych. Równocześnie zajmował się badaniem procesu aluwialnego i procesu błotnego oraz dynamiką tych procesów, jak również prowadził wszechstronne badania nad glebami łąkowymi, w wyniku których w 1947 r. opublikował monografię „Gleby łąkowe”, która jest pierwszą i jedną z podstawowych opracowań monograficznych o glebach łąkowych.
J. Tomaszewski - kierownik Działu Gleb Łąkowych i Błotnych PINGW w Puławach
Pozostając kierownikiem działu w Instytucie w Puławach aż do 1950 r., Jan Tomaszewski zostaje w 1945 r. mianowany profesorem zwyczajnym i podejmuje działalność dydaktyczną na Wydziale Rolniczym Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, skąd po rocznym pobycie w lipcu 1946 roku przeniósł się do Wrocławia. Tu obejmuje kierownictwo Katedry Gleboznawstwa na Wydziale Rolniczym Uniwersytetu i Politechniki, włączonej po paru latach do Uniwersytetu, a w 1952 roku do Wyższej Szkoły Rolniczej oraz w latach siedemdziesiątych do Akademii Rolniczej. W ośrodku wrocławskim rozpoczął się najbardziej twórczy okres działalności naukowej Jana Tomaszewskiego. Jego zainteresowania naukowe w tym okresie koncentrują się wokół ważnych zagadnień o znaczeniu poznawczym i praktycznym. Już w latach 1948-1950 zorganizował badania kartograficzno-gleboznawcze na całym obszarze Polski, prowadzone pod Jego kierownictwem przez wszystkich gleboznawców polskich. Na podstawie uzyskanych wyników badań opracowano barwną mapę gleb Polski w skali 1:1000000 i wydano we Wrocławiu w 1950 roku pod redakcją Jana Tomaszewskiego.
J. Tomaszewski w trakcie klasyfikacji bonitacyjnej gruntów rolnych na Dolnym Śląsku
Jako gleboznawca - hydrolog podejmuje problem regulacji stosunków wodnych na obszarach łąkowych i błotnych oraz opracowuje oryginalną koncepcję, dotyczącą podstaw organizacji planowej i racjonalnej gospodarki wodnej w Polsce. W ciągu wielu lat prowadził badania obejmujące proces tworzenia się próchnicy w glebie i określił próchnicę jako „kompleks organiczno-mineralny, posiadający w dużej mierze właściwości koloidalne i dużą odporność na procesy rozkładowe”. Glebę zaliczał do tworu przyrodniczego odznaczającego się dynamicznymi zmianami, stąd też dużo czasu poświęcił badaniom dynamiki gleby, wyjaśnił mechanizm działania procesów glebotwórczych i typologicznych procesów glebowych, wyodrębnił w glebach łąkowych i glebach błotnych procesy odgórne i oddolne oraz powiązał ich przebieg z procesem eluwialnym oraz różnymi rodzajami anaerobiozy. Wprowadził pojęcie anaerobiozy względnej i bezwzględnej. Tworzy nowy dział w gleboznawstwie - dział dynamiki gleby. W powstawaniu i ewolucji gleby uwzględniał znaczenie czynnika bioekologicznego i opracował założenia nowego kierunku w nauce o glebie, który określił jako „bioekologiczny nurt w gleboznawstwie”. Podstawowe zasady tego kierunku zastały przedstawione w publikacjach ogłoszonych w 1953 r. w języku rosyjskim i w 1960 r. w językach polskim i angielskim. Interesował się genezą utworów pyłowych, a szczególnie lessami stanowiącymi skałę macierzystą do tworzenia się różnych typów gleb, przeważnie jednak odznaczających się korzystnymi właściwościami i zaliczanych do gleb dobrych i bardzo dobrych. Badając lessy w różnych regionach Polski wypowiadał się za deluwialno-eolicznym pochodzeniem lessów polskich. W trosce o zwiększenie produkcji rolniczej na naszych glebach w latach 1952-1956 w kilku publikacjach wypowiada się w sprawie zagospodarowania gleb lekkich oraz przedstawia problem usprawnienia gleb Polski i podniesienia ich żyzności. Wśród sposobów usprawnienia gleb jako ważniejsze wymienił: odkwaszanie gleb za pomocą wapnowania lub marglowania, zwiększanie w glebach zawartości próchnicy i substancji organicznej, umiejętną uprawę i nawożenie mineralne oraz planową walkę z erozją wodną gleb.
Jan Tomaszewski brał udział w kongresach, zjazdach i konferencjach naukowych wygłaszając referaty i często zabierając głos w dyskusjach. Uczestniczył w kongresach Międzynarodowego Towarzystwa Gleboznawczego w 1924 r. w Rzymie i w 1930 roku w Moskwie. Był członkiem założycielem Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego, członkiem Międzynarodowego Towarzystwa Gleboznawczego, członkiem honorowym Wszechzwiązkowego Towarzystwa Gleboznawczego ZSRR, członkiem honorowym Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego oraz innych towarzystw naukowych. Działalność i osiągnięcia naukowe Jana Tomaszewskiego zyskały Mu autorytet nie tylko w świecie nauki, ale również znalazły wyraz w nagrodach i odznaczeniach. Był dwukrotnym laureatem Państwowej Nagrody Naukowej oraz został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Oficerskim Orderu Polonia Restituta. W 1965 roku uzyskał najważniejszą godność akademicką doktora honoris causa, którą nadała Mu Wyższa Szkoła Rolnicza w Olsztynie.
Jan Tomaszewski był zamiłowanym nauczycielem akademickim i utalentowanym dydaktykiem, cenionym i bardzo łubianym przez młodzież akademicką. Napisał oryginalny podręcznik dla studentów uczelni rolniczych „Nauka o glebie”. Wykształcił liczne grono gleboznawców, wśród których kilku uzyskało tytuł profesora. Był niestrudzonym badaczem i pracował twórczo do ostatnich dni swego pracowitego życia. Zostawił po sobie bogaty i cenny dorobek naukowy w postaci 7 monografii i kilkudziesięciu rozpraw i artykułów naukowych, stanowiący istotny wkład w rozwój gleboznawstwa.
Zmarł 6 grudnia 1967 roku we Wrocławiu; pochowany został na cmentarzu w Puławach.
Jan Borkowski
